خاستگاه مراسم سوگواری حسینی در جهان اسلام

تاریخ بشریت، میراث­دار حماسه­های بزرگی بوده است که همچون گنجینه­هایی از ارزش­های انسانی در فرهنگ جهانی مورد توجه و احترام هستند، از بزرگترین حماسه­هائی که با هویتی اخلاقی ـ مذهبی و توسط انسان­های الهی بزرگی خلق شده «حماسه حسینی» است، حماسه­ای که در وقایعی هولناک «فاجعه کربلا» تحقق یافت، این واقعه که یکی از دلخراش­ترین واقعه تاریخ بشریت می­باشد آنچنان شگفت انگیز بوده است که یاد آن پس از قرن­ها، هنوز هم زنده مانده و بسیاری از مسلمانان پس از چهارده قرن همچنان یاد آن را گرامی می­دارند. حماسه­ای که حسین بن علی^(ع)، نوه پاک آخرین رسول الهی، محمد بن عبدالله^(ص)، با همراهی یاران پاک و رشیدش، در راه اعتلای حقیقت اسلام، آن را پدید آورد. رشادتی که منجر به شهادت او و همه یارانش، و اسارت تمامی خاندان طاهرین او گردید. قرن­هاست که پیروان و شیعیان آن سالار شیهدان، با ابراز ارادت و جانبداری از
آرمان­های کربلایی او، هر ساله در بزرگداشت یاد و مرام ایشان، مراسم سوگواری باشکوهی برپا می­کنند. مراسمی که آن را به حق باید یک «مناسک مذهبی» در جهان اسلام نامید.

هر چند این مناسک مذهبی مختص به شیعیان نیست اما در جامعه تشیع به یکی از ارکان هویتی مذهب شیعه تبدیل شده است؛ ساختار و
ویژگی­ها خاصی این مراسم، حاوی پیام­هایی است که ارزش­ها و باورهای شیعیان را زنده و پویا می­سازد. البته منتقدانی نیز بوده و هستند که در طول این سال­های متمادی بر این مراسم تحلیل­هایی داشته­اند. برای مثال همیشه این سئوال برای برخی از مستشرقین دیگر و حتی فرق مسلمان بوده که چرا شیعیان و امامان آنها اینقدر برای برگزاری سوگواری حسینی و مراسم عاشورایی تأکید داشته و اصرار می­ورزند؟! چرا باید برای یک واقعه قدیمی و گذشته در اعماق تاریخ اسلام، اینقدر حساسیت نشان داد و با صرف هزینه­های سنگین، به یاد بود آن همت گماشت؟! و یا مثلاً این که چرا این سوگواری دارای سبک و سیاق متفاوتی است؟! و بر خلاف دیگر مراسم سوگواری متداول در بین مردم و حتی شیعیان، از سالروز شهادت آغاز نمی­گردد، بلکه این مراسم با روشی خاص، ده روز قبل از سالگرد این حماسه آغاز شده و پس از یک برنامه سوگواری نسبتاً طولانی (ده روز)، تقریباً در روز وقوع آن حماسه (عاشورا) به پایان می­رسد! آیا این یک نابهنجاری در رفتار شیعیان و محبین حسین بن علی^(ع) است یا یک تاکتیک رفتاری حساب شده شیعیان می­باشد؟

در این مقاله قصد آن است تا در جهت بازشناسی این مناسک مذهبی، سیر تاریخی­ مراسم سوگواری حسینی را مورد بررسی قرار داده و در ضمن بررسی روند تکاملی آن در تاریخ اسلام، فلسفه وجود این گونه مراسم عزاداری، عوامل پایداری و علت تفاوت ساختاری آن بدست آید.

 

واقعه «کربلا» و حماسه حسین بن علی^(ع) در میان حوادثی که در اسلام رخ داده، از عظمت و والایی فوق­العاده­ای برخوردار است. حماسه­ای که در پی ایستادگی مردان خدا و در مقابل کفر خواهی دشمنان بی­رحم حق و حقیقت پدید آمد. شرایط زمانی و مکانی و ساختار این واقعه به گونه­ای بود که در جامعه اسلامی آن زمان و پس از آن، تأثیر عمیقی ایجاد نمود؛ تأثیری که باعث تنقیح و پیراستگی مکتب اسلام از آلودگی­های وارده از سوی دشمنان دوست­نما یعنی منافقین و برخی رؤسای دنیا طلبان مسلمانان پدید آمده بود؛  لذا این حماسه را باید به حق «علت مبقیه» اسلام واقعی دانست، چنانکه اگر این جانفشانی صورت نمی­گرفت، امروزه اثری از اسلام ناب محمدی^(ع) وجود نمی­داشت.

به شهادت تاریخ، اندکی پس از رحلت رسول خدا^(ص) «بنی امیه» با زیرکی و مکاری خاصی، هم در عرصه مادی و هم در عرصه روانی، افکار مسلمانان را تسخیر نموده بودند، به گونه­ای که با طرّاری
ماهرانه­ای، اسلام را (به تعبیر علی^(ع)) همچون «پوستین وارونه»، با چهره دیگری تجلی داده بودند. «معاویه ابن ابو سفیان» پسر سر سخت­ترین دشمن اسلام، به عنوان «خلیفه رسول خدا^(ص)»، همچون کارگزار زبردست شیطان، از تمامی ابزارهای فریب مانند تطمیع، تهدید، شایعه، جعل اخبار، مظلوم نمایی و…، برای تحریف دین و گسترش اندیشه­های پلید خود در جهان اسلام، مدد گرفته و خود را برای غصب ولایت مسلمین و گسترش حکومت نا به حق خودکامه­اش، محق می­نمایاند، وی حتی برای برپایی کاخ­ها و حقانیت اشرافیگری که بر پا نموده بود، دلایلی دینی و مذهبی ساخته و با گستاخی عرضه می­نمود. فتنه آنان را باید بزرگترین فتنه در تاریخ اسلام دانست که در همان دوران اولیه و نوپایی اسلام دامنگیر جامعه اسلامی شده بود.

در چنین شرایطی که تصور می­شد مسلمانی از درون رو به انحطاط گذارده، فرزند پیامبر^(ص) به قصد اصلاح در امت جدش، به اعتراض و انتقاد برخواسته و همراه با بهترین مردان تمام تاریخ، در راه اعتلای اسلام به شهادت ­رسید و خاندان و یارانش همگی به اسارت رفتند. این حماسه، ضربه کاری بر پایه­های مستحکم مَکر بنی امیه، بلکه شیطان، وارد نموده و برای همیشه حکومت آنان را سست کرد.

البته ماهیت وجودی این حماسه آنچنان تأثیر گذار بوده که در اعصار بعدی نیز زمینه هشیاری مردم غافل را پدید آورده است؛ پس از آن، بارها گروه­های ضعیفی از مسلمانان با تأسی از این حماسه ­توانستند به انسان­هایی شجاع و آرمان­خواه تبدیل شده و در مقابل تحکم شیطانی و ظالمانه حکام جور، ایستادگی نمایند؛ نهضت­هایی مانند قیام «توابین»، قیام «مختار»، قیام «زید بن علی» و…، همگی نمونه­هایی از این پدیده هستند، این امر علی الواقع عامل زنده ماندن حق­طلبی در جامعه اسلامی بوده و هست؛ از این رو، اهل بیت^(ع)، علماء مسلمان و رهبران تشیع، برای حفظ این حماسه آرمانی، ساز و کارهایی را تدارک دیدند تا این آرمان خواهی را با سیمای سوگواری و عزاداری برای شهدای کربلا، در جامعه اسلامی حفظ نموده و زمینه تجلی حقیقت اسلام ناب محمدی بر اسلام مجعول یزیدی، همیشه محفوظ ماند.

در اینجا مناسب است تا برای درک درست از روند پیدایش این ساز و کار تربیتی ـ سیاسی، و بدست آوردن سیر تکامل آن به گوشه­هائی از سیر تکامل مناسک عاشورایی در تاریخ اسلام، نظری داشته باشیم.

ـ سوگواری حسینی در قرون اولیه اسلام

فاجعه کربلا در سال ۶۱ هجری در زمانی به وقوع پیوست که بیش از پنجاه سال از رحلت پیامبر اکرم^(ص) نه گذشته بود؛ در بین مسلمانان آن زمان افراد بسیاری بودند که ایشان را درک کرده و عشق او را نسبت به نوه عزیزش حسین بن علی^(ع) دیده بودند؛ اما مکر شیطانی امویان آنچنان حق و باطل را مشتبه نموده بود که عده زیادی از مسلمانان، با حکم خلیفه رسول الله^(ص)، نوه پیامبر خود را به نام اسلام، با بی­رحمی تمام به قتل رساندند و خانواده وی را نیز با بی­مروتی و اهانت به اسارت برده و بر این کار خود افتخار ­نمایند.

این عمل حتی برای وجدان­های خفته آن زمان هیچ توجیهی نداشت. علی الخصوص که حسین بن علی^(ع) بر علیه حکومت اموی که به عنوان حکومت اسلامی وقت تلقی می­شد، قیام ننمود، بلکه با عدم بیعت با یزید تنها آن را نپذیرفت و به اصطلاح از قیادت و حاکمیت او خود را خارج ساخت و با صراحت به آگاهی امت اسلام پرداخت. البته این حرکت کاملاً حکیمانه، چهار مرکز مهم جهان اسلام آن روزگار را کاملاً تحت تأثیر قرار داد؛ امام حسین^(ع) «مدینه» شهر پیامبر^(ص) را که مرکز سیاسی و اعتقادی اسلام بود، پس از بیست سال اُنس با خویش، با هجرت نابهنگام خود و گروه زیادی از خاندان­ رسول خدا^(ص)، شُوکه نمود؛ پس از آن شهر «مکه» را که مرکز عبادی جهان اسلام بود با حضور سه ماهه خود و خروج نابهنگام و سئوال برانگیز کاروان خویش در هشت ذیحجه، به فکر فرو برد، سپس با ایستادگی و شهادت خود، شهر «کوفه» را که به عنوان قرارگاه تاکتیکی اسلام قلمداد می­شد و در زمانی نه چندان دور، مرکز تشیع علوی بود، با شهادت خویش از خواب مذلّت و غفلت بیدار نمود و در آخر با تربیت و هدایت معنوی خاندان اسیر خویش، «شام» را که مرکز فتنه و پایتخت مستحکم منافقان مسلمان­نما بود، با اسارت خاندان طاهرینش، متنبه و بیدار ساخت. بدینسان، این نهضت آنچنان ضمیر جامعه اسلامی آن زمان را به چالش کشید که ادامه خفتگی و حماقت برای کسی توجیه نداشت، مخصوصاً که خانواده تربیت شده ایشان آن چنان حکیمانه پیام هدایت بخش امام شهید را به جامعه اسلامی آن زمان رساندند که در اندک زمانی تأثیر عمیقی در اذهان و اندیشه مسلمانان گذاشت. این پیام رسانی از همان روزهای آغازین پس از واقعه آغاز شد.

ـ نخستین سوگواری‏ها انتقادی پس از عاشورا: از اسناد مکتوب تاریخی عاشورا، مشهود می­باشد که سوگواری حماسی بر حسین^(ع) و یاران شهیدشان، همزمان و دقیقاً پس از حادثه عاشورا به وقوع پیوسته است. «طبری» در ضمن اشاره به وقایع کربلا، ماجرای عبور خاندان امام حسین^(ع) از کنار قتلگاه را یادآور شده و سوگواری زینب^(س) را هنگام دیدن پیکر بی‏سر و غرقه به خون برادر، این‏گونه گزارش می‏کند که زینب بر سر بالین برادر، ناله­کنان گفت «یا محمداه، یا محمداه! درود فرشتگان آسمان بر تو! این حسین است که در بیابان افتاده، با خون خود آغشته گردیده، اعضایش قطعه قطعه شده! یا محمداه! دخترانت اسیر شده‏اند و اولادت از دم تیغ گذرانده شده‏اند که بر پیکرشان باد می‏وزد…»؛ وی در ادامه می‏افزاید «با این جملات و کلماتی که زینب ادا کرد، همه حاضران و دوست و دشمن اشک ریختند.»^[۱] او همچنین از عزاداری در منزل یکی از دشمنان معروف امام حسین^(ع) به نام «خولی بن یزید ازدی» یاد می‏کند که سر امام را از «عمرسعد» تحویل گرفت و برای دادن بشارت و گرفتن پاداش، پیش از دیگران به سوی کوفه و «عبیدالله بن زیاد» حرکت کرد ولی چون دیرهنگام رسید، با در بسته دارالاماره مواجه شد، پس به خانه خود برگشت و سر مبارک را در تنور یا صندوقچه‏ای پنهان نمود، زن او «حضرمیه» پس از اطلاع از واقعه، شروع به ناله و فریاد نمود، و برای مظلومیت امام حسین^(ع) و حادثه عاشورا، سخت گریست و منزل او را ترک گفت.^[۲]

این عمل در هنگام ورود کاروان اسرای اهل بیت^(ع) به شهر کوفه، نیز تکرار شد و «ام کلثوم» دختر علی ابن ابیطالب^(ع) و خواهر حسین^(ع)، درست در زمانی که امویان و ایادی دارا الحکومه «ابن زیاد» (لعین) با برنامه­ریزی و صحنه سازی گسترده، تدارک جشن پیروزی نموده بودند، محول بزم آنها را به عزا تبدیل نمود و با سخنان توبیخ آمیز و آمیخته با درد و رنج، آنچنان نهیبی بر وجدان­های خفته کوفیان زد که افتخار همراهی با سپاه اموی برایشان به لکه ننگی ابدی تبدیل گردید.^[۳]

ـ سوگواری بیدارکننده در شام: سوگواری سیدالشهدا و سایر قربانیان کربلا با انتقال بازماندگان فاجعه کربلا به شام، بدان سرزمین منتقل شد و محفل جشن و شادمانی «یزید بن معاویه» خلیفه خود خوانده پیامبر را به مجلس عزا تبدیل نمود. علی الواقع اولین مجلس رسمی عزاداری حسینی پس از مدت کوتاهی از واقعه کربلا، در همین دوران اسارت اهل بیت^(ع) در شام (دمشق) برپا گردید.

در کتاب «کامل بهائى» آمده است که حضرت زینب^(س) کسى را به نزد یزید (ملعون) فرستاد تا اجازه دهد براى امام حسین^(ع) سوگوارى کنند، یزید که قبلاً سرمستی­اش از این پیروزی، با سخنان کوبنده زینب^(س) و علی بن الحسین^(ع) (امام سجاد)، به سرخوردگی و نوعی پشیمانی تبدیل شده بود، با انفعال، موافقت نمود و دستور داد که اهل بیت^(ع) را به مکان مناسبی به نام «دار الحجاره» راهنمایی کنند تا در آنجا به سوگوارى بپردازند.

مجلس زنانه بود و بعد از ظهرها منعقد می­شد. هر روز گروه زیادى از زنان شام و حتی گروهی از اهالی کاخ یزید در مراسم شرکت می­نمودند. هشتاد و دو زن و کودک داغ دار و خسته از اسارت، مجلس را به ماتمکده­ای دردناک تبدیل ساخته بودند. زینب (س) با همراهی خواهرش «ام کلثوم»، مجلس را مدیریت می­نمودند، ایشان به هر یک از بانوان اسیر و حتی کودکان، وقتی می­دادند تا ضمن بیان گوشه­ای از وقایع دلخراش کربلا، نوحه سرایی نموده، غم خود را با دیگران تقسیم نمایند. آنان چنان عزاداری و نوحه سرایی و گریه و زاری می‏کردند که حضار به شدت تحت تأثیر قرار می­گرفتند. این امر آنچنان تنفری از عمل یزید و عُمّالش، در ایشان پدید آورد که برخی حتی تصمیم گرفتند به خانه یزید هجوم برند و او را به قتل برسانند.^[۴]

این مراسم که آن را باید اولین مراسم رسمی عزاداری حسینی دانست، سه روز به طول انجامید و در همین مدت کوتاه غوغای عجیبی در بین اهل شام برپا ساخت. تقریباً در همه خانه­های شام سخن از اهل بیت(ع) و ظلم و جنایتی بود که بر آنان روا شده بود؛ ذهن مردم شام درگیر سئوالات متعددی در این خصوص گشت، آنچنان که می­توان آن را به یک انقلاب بزرگ فکرى تعبیر نمود، در پی این حرکت تبلیغی شهر شام که مدت چهل سال به عنوان پایتخت امویان، از استحکام اجتماعی منسجمی برخوردار بود، به تشویش گرایید و اکثر قریب به اتفاق مردم نسبت ‏به دستگاه حاکمه بدبین شدند.^[۵] همین امر باعث گردید که یزید (ملعون) ناچار گردد تا هر چه زودتر و با احترام و ملاطفت کامل، اهل بیت^(ع) را از شام به مدینه بفرستد و خویش را از سنگینی حضور آنها برهاند.

ـ عزاداری بیدار کننده در راه بازگشت به مدینه: پس از دوران اسارت شام، آن زمان که کاروان اسرای اهل بیت^(ع) به شهر مدینه نزدیک شد، با تدبیر امام سجاد^(ع) غوغایی برپا گردید. «بشیر بن جزام» مى‏گوید «به آرامى مى‏رفتیم تا به شهر مدینه نزدیک شدیم، على بن الحسین^(ع) فرمود تا بار از شتران برداشته خیمه‏ها را برافراشتند و اهل حرم در آن خیمه‏ها فرود آمدند؛ ایشان مرا طلبید و فرمود: خداى تعالى پدرت جزام را رحمت کند که شاعرى نیکو بود، آیا تو را از شعر بهره‏اى هست؟!

عرض کردم: آرى یابن رسول الله! فرمود هم اکنون وارد شهر مدینه شو و خبر شهادت ابى عبدالله^(ع) و ورود ما را به مردم ابلاغ کن!

بشیر می­گوید: بر اسب خویش سوار شدم و با شتاب وارد شهر مدینه شده و به جانب مسجد نبوى رفتم، چون به آنجا رسیدم با صدایى بلند و رسا این اشعار را که مرتجلاً سروده بودم، خواندم:

یا اهل یثرب لا مقام لکم بها		قتل الحسین و ادمعى مدرار
الجسم منه بکربلا مضرج		و الرأس منه على القناه یدار[۶]

سپس روى به مردم کردم و گفتم: این على بن الحسین^(ع) است که با عمه‏ها و خواهرانش در بیرون شهر مدینه فرود آمده‏اند و من فرستاده او هستم که شما را از ماجرایى که بر آنان اتفاق افتاده آگاه سازم.

وقتى این خبر را به مردم رساندم، در مدینه هیچ زنى نماند مگر اینکه از خانه خود بیرون آمد و در حالى که زارى مى‏کرد و مى‏گریست به سوی کاروان اهل بیت^(ع) حرکت می­کرد. من روزی مانند آن روز را به یاد ندارم! بسیارى از مردم یکدل و یکزبان گریه می­کردند و من بر آن مسلمانان روزی تلخ­تر از آن روز را ندیده بودم….^[۷] مردم مدینه آنچنان یکپارچه و انبوه بسوى کاروان حرکت کردند که تمام راه­ها را با حضور خود سد کرده بودند، بناچار از اسب پیاده شدم و با زحمت از میان مردم گذشتم و خود را به خیمه‏هاى‏ آل البیت^(ع) رساندم. على بن الحسین^(ع) داخل خیمه بود، بیرون آمد در حالی که دستمالى در دست آن حضرت بود که اشک از رخسار مبارکش پاک مى‏کرد، مردى منبرى آورد و آن حضرت بر آن نشست و اشک از دیدگانش جارى بود، صداى مردم به گریه بلند شد و زنان ناله و زارى مى‏کردند و مردم از هر طرف به آن حضرت دلدارى و تسلیت مى‏گفتند، آن منطقه پر از شیون و فریاد شده بود، تا آنکه حضرت سجاد^(ع) با دست خویش اشاره کرد که ساکت شوند و سپس این خطبه را ایراد فرمود:

«حمد و سپاس خداوندى را سزاست که پروردگار عالمیان و مالک روز جزا و آفریننده همه خلایق است، آن خدایى که مقامش آنقدر رفیع است که گویا در بلندترین مرتبه آسمان­ها قرار گرفته است و آنقدر به آدمى نزدیک است که حتى زمزمه‏ها را مى‏شنود؛ او را بر سختی­هاى بزرگ و آسیب­هاى زمانه­ و آزار و حوادث ناگوارا و مصائب دلخراش و بلاهای جانسوز و مصیبت­هاى بزرگ و سخت و رنج آور و بنیان سوز، سپاسگزارم.

اى مردم! خداوند تبارک و تعالى، که حمد مخصوص اوست، ما را به مصیبت­هاى بزرگى مبتلا کرد (آزموده) و شکاف بزرگى در اسلام پدید آمد، ابو عبدالله الحسین^(ع) و عترتش کشته شدند! اهل حرم و کودکان او را اسیر کردند و سر مبارک او را در شهرها بر نیزه گردانیدند! و این مصیبتى است که همانندى ندارد.

اى مردم! کدامیک از مردان شما بعد از شهادت او مى‏تواند شادى کند؟! یا کدام دلى است که به خاطر او محزون نباشد؟! و یا کدام چشمى است که بتواند اشک خود را نگاه دارد و آن را از ریختن باز دارد؟!  هفت آسمان که داراى بنائى شدید هستند در شهادت او گریستند، دریاها با امواجشان و آسمان­ها با ارکان­شان و زمین از همه جوانب و درختان و شاخه‏هاى درختان و ماهیان و گیاهان دریاها و فرشتگان مقرب و نیز ساکنان آسمان­ها تمام بر او گریستند!

اى مردم، کدامین دل است که از کشته شدن او از هم نشکافد؟! و یا کدامین دل است که براى او ننالد؟! یا کدامین گوش است که صداى شکافى را که در اسلام پدید آمده بشنود و کر نشود؟!

اى مردم! ما صبح کردیم در حالى که رانده شدیم، از هم پراکنده شدیم و از وطن خود دور افتادیم، گویا ما فرزندان ترک و کابل بودیم، بدون آنکه جرمى کرده یا گناهی مرتکب شده باشیم، نه مکروهی را انجام داده و نه رخنه­ای در اسلام به وجود آورده باشیم.

ما همانند این مصائب را در آباء و اجداد خود نیز نشنیده­ایم. این نیست جز اینکه نزد خود (دروغی) بافتند. بخدا سوگند که اگر رسول خدا^(ص) به جاى آن سفارش­ها، به جنگ با ما فرمان مى‏داد، بیش از این نمى­توانستند کارى انجام دهند!

انا لله و انا الیه راجعون، چه مصیبتى بزرگ، دردناک و دلخراشى و چه اندوه تلخ و بنیان کنى؟! از خدا اجر این مصیبت را که به ما روى آورده است، خواهانم که او پیروز و منتقم است.»^[۸]

مردم در حین سخنان امام می­گریستند و آه می­کشیدند. پس از این سخنان، مردم ناله را بلند کردند و به نوحه سرایی پرداختند و بر سر و سینه خود می­زدند؛ زنان مدینه اسرای کربلا را در برگرفته و با زنان و بچه­های شهدا هم ناله شدند تا اینکه امام پس از مدتی دستور دادند تا کاروان مجدداً به سوی مدینه حرکت کند.

ـ عزاداری تحریک کننده در مدینه: اهل بیت^(ع) در روز جمعه هنگامى که خطیب جمعه، سرگرم خواندن خطبه نماز جمعه بود، وارد مدینه شدند و مصائب حسین^(ع) و آنچه را بر ایشان وارد شده بود براى مردم بازگو کردند. داغ­های مردم تازه شد و حزن و اندوه آنان را فرا گرفت و در سوگ شهیدان کربلا نوحه سرایى کرده و ‏گریستند. مردم همانند روز رحلت نبى اکرم^(ص) اجتماع کرده و برای حسین بن علی^(ع) و یارانش به عزادارى پرداختند.

ام کلثوم^(س) در حالى که مرثیه می­خواند و مى‏گریست، وارد مسجد پیامبر^(ص) شد و روى به قبر پیامبر^(ص) نمود و گفت: «سلام بر تو اى جد بزرگوار من، خبر شهادت فرزندت حسین^(ع) را براى تو آورده‏ام»[۹]، پس ناله بلندى از قبر مقدس رسول خدا^(ص) برخاست! و چون مردم این ناله را شنیدند، بشدت گریستند و ناله و شیون همه جا را گرفت. سپس على بن الحسین^(ع) به زیارت قبر پیامبر^(ص) آمد و صورت بر روى قبر مطهر نهاده گریست.^[۱۰]

راوى مى‏گوید زینب^(س) آمد و دو طرف در مسجد را گرفت و فریاد زد: «یا جداه! من خبر مرگ برادرم حسین را آورده‏ام»، و اشک زینب هرگز نمى­ایستاد و گریه و ناله او کاستى نمى­گرفت و هرگاه نگاه به على بن الحسین^(ع) مى‏کرد، ناله­اش بیشتر می­شد.^[۱۱]

پس از آن در مدینه عزاى عمومى بر پا گردید بگونه­ای که تمام مردم مدینه نالان بودند، به مرور حلقه‏هاى عزادارى توسط اشخاص و افراد سرشناس بر پا شد. از جمله کسانى که در مدینه‏ مجلس ‏عزادارى بر پا کرد، حضرت زینب^(س) بود. هر روز زنان مدینه، گروه گروه به خدمت آن حضرت آمده، ضمن تسلیت ‏به ایشان، به ندبه و گریه می‏پردازند. بنى هاشم نیز در سوگ سید الشهدا بشدت محزون و غمگین شدند و سه سال بر او نوحه سرایى و عزادارى می­کردند. اصحاب سالخورده رسول خدا^(ص)، مانند «مسور بن مخرمه» و حتی «ابوهریره» و دیگران پنهانى مى‏آمدند تا ندبه و گریه آنان را بشنوند! و با آنان در سوگ حسین بن على^(ع) بگریند!^[۱۲]

زنان بنى­هاشم مدت­ها لباس سیاه بر تن کردند، از سرما و گرما پروایى نداشتند و براى امام حسین^(ع) و دیگر شهداى کربلا عزادارى مى‏کردند، و على بن الحسین^(ع) براى آنان غذا تهیه مى‏نمود.^[۱۳] از این بین «رُباب»، دختر «امرءالقیس» (همسر امام حسین^(ع))، «ام سلمه»‌ (همسر پیامبر^(ص)) و «ام البنیین» (مادر حضرت ابوالفضل^(ع)) بسیار بیتابی می­کردند.^[۱۴]

این مراسم بیش از آنکه ماهیتی سوگوارانه داشته باشد بیشتر ماهیت روشنگرانه و بیدار کننده داشت و آنچنان اثر گذار بود که به تدریج برخی قبایل و عشایر را به خونخواهی شهدای کربلا ترغیب نمود.^[۱۵] این عزادارى مدینه را در آستانه انفجار و انتقاد عمومى از حکومت کشانید. والی مدینه (عثمان بن محمد) از بیم شورش مردم، جریان را به یزید گزارش داد و اعلام کرد که «تحقیقاً وجود زینب کبری^(س) در مدینه اندیشه‏ها را تحریک مى‏کند، زیرا او سخنور و دانا و باهوش است؛ خود و کسانى که با او همراهى مى‏کنند، در نظر دارند براى خونخواهى حسین قیام کنند».^[۱۶]

آخر الامر این سوگواری­های روشنگرانه نتیجه داد و بسیاری از مردم ناراضی مدینه با بیعت با «عبدالله ابن زبیر» که ادعای خلافت داشت، در اعتراض به ظلم حکومت اموی و کفر یزید، بر «عثمان بن محمد» والی اموی شهر شوریدند و او را به همراه حدود هزار نفر از امویان، با خفت و خواری از شهر بیرون راندند، و «عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه» را که رهبر این شورشیان بود از سوی عبدالله بن زبیر، حاکم مدینه خواندند،^[۱۷] اما سپاهی پنج هزار نفری یزید که به رهبری «مسلم ابن عقبه» برای سرکوب مردم مدینه گسیل شده بود، بر اثر خیانت گروهی از «بنی حارثه» بر شهر مسلط گردید و طبق فرمان یزید، سه روز، جان، مال و ناموس شهر بر سپاهیان شام حلال شمرده شد و آنها نیز از هیچ جنایتی فروگذار نکردند. در این میان علاوه بر کشته شدن عده‌ی زیادی از مردم، به بسیاری از نوامیس نیز تجاوز شد. مسلم بن عقبه بسیاری از اسیران را که شامل تعدادی از قریشیان بودند، به قتل رساند؛ در میان مقتولین از صحابه پیامبر^(ص) نیز وجود داشت. تاریخ گشته شدگان این واقعه را از شش هزار تا ده هزار نفر ذکر کرده است.^[۱۸]

ـ اولین زیارت و سوگواری در اربعین: نخستین زیارت اربعین که با نوعی سوگواری حسینی همراه بود توسط «جابر بن عبدالله انصاری» صحابه بزرگ رسول خدا^(ص) صورت گرفت. وی نخستین زائر قبر امام حسین^(ع) بود. زیارت او در بیستم ماه صفر سال ۶۱ هجری، مصادف با چهلمین روز شهادت کربلاییان بود.^[۱۹] با عمل وی سنت زیارت اربعین امام حسین^(ع) تأسیس گردید.^[۲۰]

«عطیه بن سعد بن جناده عوفی کوفی»^[۲۱] که از تابعین و راویان حدیث بود، در این زیارت همراه وی بود. او می‌گوید: به همراه جابر به منظور زیارت قبر حسین بن علی^(ع) وارد کربلا شدیم. جابر نزدیک شریعه فرات رفت. غسل کرد و لباس‌های پاکیزه پوشید، … سپس به طرف قبر مطهر حرکت کردیم. جابر هیچ قدمی را بر نمی‌داشت، مگر اینکه ذکر خدا می‌گفت. تا به نزدیک قبر رسیدیم. سپس به من گفت مرا به قبر برسان،^[۲۲] من دست او را روی قبر گذاشتم. جابر روی قبر افتاد و غش کرد. سپس مقداری آب روی صورتش پاشیدم، وقتی به هوش آمد، سه بار گفت «یا حسین»، سپس گفت:

«ای حسین چرا جواب مرا نمی‌دهی؟!» بعد به خودش گفت «چگونه می‌توانی جواب دهی در حالی که رگ­های گلوی تو را بریده‌اند و بین سر و بدنت جدایی افتاده است! شهادت می‌دهم که تو فرزند خاتم النبیین و سید المؤمنین… و پنجمین فرد از اصحاب کساء هستی…، درود و سلام و رضوان الهی بر تو باد.»

سپس به اطراف قبر امام حسین^(ع) حرکت کرد و گفت:

«سلام بر شما ای ارواحی که خود را فدای حسین ساختید… شهادت می­دهم که همانا شما نماز را بپای داشتید و زکات پرداختید و به معروف امر نمودید و از منکر نهی کردید…»^[۲۳]

این رسم بعدها سرمنشأ بسیاری از صف آرایی­ها و مبدأ خط سرخ حق طلبی تشیع گردید.

ـ سوگواری طولانی امام سجاد^(ع): امام علی ابن حسین^(ع) از آن پس ۳۵ سال دیگر در مدینه حیات داشتند و تا آخر عمر در سوگ حسین^(ع) نالان بود. امام صادق^(ع) فرمود «امام زین العابدین^(ع)، سی و پنج سال در مصائب پدر بزرگوارش گریست در حالى که روزها، روزه، و شب­ها بیدار بود و خدا را عبادت مى‏کرد، گاهى وقتى خادم برای ایشان افطاری آماده مى‏کرد و نزد آن بزرگوار مى‏نهاد، حضرت در حالى که بشدت مى‏گریست به او مى‏فرمود «چگونه آب بنوشم در حالى پدرم را با لب تشنه شهید کردند؟!»

خادم امام سجاد^(ع) روزی به ایشان گفت «مولاى من! آیا وقت آن نرسیده که کمتر گریه کنید؟» امام فرمود:

«واى بر تو! یعقوب پیامبر^(ع) دوازده پسر داشت، یکى از آنها از جلوى چشم او پنهان شد، آنقدر گریست که مویش سپید، قدش خمیده و چشمش نابینا شد، حال آنکه من پدر و برادران و عموها و دیگر عزیزانم را روى زمین قطعه قطعه دیدم در حالى که سر بر بدن نداشتند.»^[۲۴]

این رفتار امام که به سیری غالب ایشان تبدیل شده بود، عامل مهمی در زنده ماندن یاد و خاطره شهدای کربلا و آرمان­خواهی اهالی مدینه و شیعیان گردید.

ـ سوگواری آرمانی توابین کوفه: نخستین قیام شیعی که به خونخواهی حسین بن علی^(ع) و یارانش به وقوع پیوست، «قیام توابین» بود، این قیام پس از شورش مردم مدینه که منجر به «واقعه حرهّ» شد، دومین ثمره عینی خون شهدای کربلا، مخصوصاً امام حسین^(ع) در جامعه اسلامی آن زمان محسوب می­شود. این قیام در کوفه و به رهبری «سلیمان بن صرد خزاعی»^[۲۵] صورت گرفت؛ وی که در زمان وقوع فاجعه کربلا در زندان عبیدالله اسیر بود، پس از آزادی از زندان رهبری نادمین کوفی را به عهد گرفت.^[۲۶]

اکثر توابین کسانی بودند که از امام حسین^(ع) برای آمدن به کوفه دعوت کرده بودند اما پس از حاکمیت «عبیدالله بن زیاد» بر کوفه، از ترس جانشان و به طمع سکه‌های طلای وی، از یاری امام دریغ کرده بودند. توابین با شعار «یالثارات الحسین» قصد داشتند خلافت مسلمین را به شایستگان واقعی آن، اهل بیت^(ع) بسپارند، آنها تا سال ۶۵ هجری قمری به جذب نیرو و جمع‌آوری سلاح پرداختند و سرانجام در ماه ربیع‌الاول همان سال به «نُخیله» رفته با حدود چهارهزار نفر قیام را شروع کردند.^[۲۷]

توابین در آغاز به سمت کربلا حرکت کردند ولی در طول راه عده‏اى از آنها جدا شدند.^[۲۸] آنان در کربلا کنار مزار حسین بن على^(ع) و یارانش جمع شده و عزاداری نموده و بسیار گریه و زارى کردند، این عزاداری بر خلاف دیگر سوگواری­ها که مغموم کننده و حزن آور می­باشند، بسیار تهییج کننده و حماسی بود و آنان را در تصمیم خود ثابت قدم کرد. آنان سپس ضمن اظهار ندامت، یکایک با امام شهیدان، وداع کردند؛^[۲۹] و از خدا خواستند تا توبه آنها را بپذیرد. آنان از آنجا به طرف شام حرکت کردند تا با عامل اصلی واقعۀ کربلا یعنی یزید درگیر شوند. ایشان در ابتدا به سمت «جصاصه» و از آنجا به «انبار» و منطقه «صدور» رهسپار شدند و نهایتاً در محلی بنام «عین‌الورده» با سپاه شام برخورد نمودند که پس از چند روز نبرد سخت و دادن تلفات زیاد، مجبور به عقب‌نشینی شدند. در این جنگ نابرابر رهبران نهضت، از جمله سلیمان که ۹۳ سال از عمرش می‌گذشت، به شهادت رسیدند.^[۳۰]

ـ سوگواری کیسانی­ها: از دیگر قیام­های مهم حسینی در تاریخ، قیام «مختار بن ابی عبید ثقفی» (۱-۶۷ ق) و یارانش می­باشد که به قیام «کیسانی­ها» معروف شد. آنان در ۱۴ ربیع الاول سال ۶۶ هجری، در کوفه به خونخواهی حسین بن علی^(ع) و شهدای کربلا، قیام کردند و «عبدالله بن مطیع» کارگزار «عبدالله بن زبیر» را که ادعای خلافت داشت، از کوفه بیرون نمودند. بنا به گفته «ابن قتیبه»، شعار آنان نیز «یالثارات الحسین» بود و پس از مسلط شدن بر کوفه به تعقیب قاتلین امام حسین^(ع) پرداختند. آنان در کنار مزار شهیدان کربلا با تدارکات زیادی، مجلس سوگواری مفصلی برگزار نمودند. آنان با این مراسم ضمن اعلام موضعگیری خود، به ایجاد انسجام اجتماعی گروه خویش نیز پرداختند؛ مختار نیز به مناسبت روز عاشورا، در منزل خود در شهر کوفه، مجلس یادبود مفصلی برپا نمود، از این لحاظ او را باید نخستین مجلس­دار عاشورا دانست. سخنرانان آن مجلس، ضمن ایراد خطابه به ذکر مناقب و سجایای حسین بن علی^(ع) و آل البیت^(ع) پرداختند و از ظلم و جور حکومت اموی بسیار سخن گفتند، سپس حضار در عزای آنان نوحه سرایی و عزاداری کرده و برای خونخواهی شهدای کربلا هم قسم شدند.^[۳۱]

ـ سنت مراسم اهل بیت^(ع) در سوگواری کربلا: بنا بر اسناد تاریخی و روایات وارده عزاداری سید الشهدا^(ع) و شهدای کربلا، در سیره اهل بیت(ع) یک سنت عمومی بوده است، بگونه­ای که ائمه اطهار^(ع) و بسیاری از اولیاء دین علاوه بر اهتمام به برگذاری سوگواری شهدای کربلا در دهه محرم و بویژه روز عاشورا، شیعیان را نیز به برگذاری اینگونه مراسم تشویق می­نمودند. ایشان در این ایام با برپایی­ مجالس ذکر مصیبت، سرودن مرثیه، عزاداری، نوحه خوانی و…، در سوگ امام حسین^(ع) و شهدای کربلا، به زنده نگهداشتن یاد و آرمان­های حسینی تأکید می­نمودند تا خصلت رشادت و حق طلبی در شیعیان همیشه باقی باشد. برای مثال امام باقر^(ع) در تشویق سوگواران حسینی، تأکید داشتند که در روز عاشورا، باید برای امام حسین^(ع) گریه و زاری کرد و به اهل منزل خود نیز دستور دهد که برای ایشان گریه کنند و در خانه خود با اظهار ناراحتی برای مصیبت وارده به آن حضرت، سوگواری بر پا سازد. علاوه بر این، به منظور گریه کردن برای سیّد الشهدا به ملاقات یکدیگر بروند و در مصیبت امام حسین^(ع) به هم­دیگر تسلیت بگویند؛^[۳۲] در این صورت، امام نیز برای سوگواران ضمانت می­کند که خداوند، ثواب دو هزار حج و عمره و پاداش شرکت نمودن در غزوه­ای در رکاب رسول خدا^(ص) و ائمه معصومین^(ع) به آنها عطا فرماید.^[۳۳]

امام صادق^(ع) در روزهای تاسوعا و عاشورا در خانه می‌ماندند و نزدیکان برای عرض تسلیت نزد او می‌رفتند. نقل است که روزى، «کُمیت» شاعر بر امام صادق^(ع) وارد شد، حضرت به او فرمود: «درباره جدّم حسین، برایم شعر بخوان!» پس از آنکه «کُمیت»، اشعاری در مصیبت امام حسین^(ع) خواند، امام صادق^(ع) گریه شدیدی نمودند؛ زنان و اهل حرم حضرت هم به گریه افتادند و در اطاق­های خود صدا به گریه بلند نمودند. در این هنگام ناگهان زنی از اهل خانه از پشت پرده ظاهر شد در حالی که کودکی شیر خوار و کوچک در دست داشت؛ طفل شیر خوار را در دامن امام گذاشت و امام با دیدن طفل، گریه­اش بیشتر و صدایش به گریه بلند شد و زنان پشت پرده هم، صدا به گریه بلند کردند.^[۳۴]

عزاداری امام حسین^(ع) در اواخر حکومت اموی و اوایل حکومت عباسیان، با کاهش فشارها و محدودیت‌ها بر شیعیان، توسط امام باقر^(ع) و امام صادق^(ع) به عنوان یک مراسم دینی سالیانه رواج یافت، و مجالس عزا به صورت دسته جمعی در حضور امامان^(ع) و در بیوت ایشان برگزار می‌شد. اهل بیت^(ع) عموماً در ایام محرم و عاشورا مراسم نسبتاً مفصلی برای سوگواری حسینی تدارک می­دیدند و از شاعران و نوحه­سرایان مجرب برای شرکت در این مراسم دعوت می­نمودند. در عصر اموی «کمیت بن زید اسدی»، «کثیره عزه»، «فرزدق» و «سید حمیری»، و در عصر عباسیان، «محمد بن صالح علوی حمانی» و «محمد بن علی» از جمله شعرایی بودند که درباره واقعه کربلا مرثیه و شعرهای متعددی سروده­اند.

این سنت در بین تمامی ائمه متداول بود، از امام رضا^(ع) در مورد چگونگی عزاداری حسینی پدر بزرگوارشان، امام موسی کاظم^(ع)، روایت است که «چون ماه محرم فرا می­رسید چهره پدرم، مغموم می­شد و دیگر تبسمی از ایشان دیده نمی­شد، ایشان همواره محزون بود تا روز دهم محرم، که روز مصیبت و حزن و گریه ایشان بود.»^[۳۵]

در مورد سوگواری حسینی خود امام رضا^(ع)، «دعبل خزاعی» می­گوید «روز عاشورا خدمت مولایم، علی بن موسی الرضا^(ع) رسیدم؛ حضرت را دیدم که غمگین و محزون نشسته­اند؛ یاران ایشان نیز همه غمگین اطرافشان حلقه زده بودند. وقتی مرا دیدند، فرمودند «مرحبا بر تو ای دعبل!» سپس جائی برای من باز کردند و مرا نزد خود نشانیدند؛ سپس فرمودند:

«ای دعبل! دوست دارم شعری برایم بخوانی که این روزها، روز اندوه ما اهل بیت است!» و فرمودند «ای دعبل هر کسی بر مصیبت جدّم، حسین^(ع) گریه کند، خداوند گناهانش را بیامرزد»، سپس حضرت بلند شدند و پرده­ای در کنار ما زدند و اهل بیتشان را پشت پرده نشانیدند، تا برای مصیبت جدشان گریه کنند. سپس به من فرمودند: «ای دعبل! مرثیه بخوان!» پس من گریان شدم و اشکم جاری شد و اشعاری در سوگ حسین^(ع) خواندم، امام رضا^(ع) و أهل بیتشان نیز گریستند.»^[۳۶]

این سنت در خصوص امام عصر^(عج) نیز جاری است. چنانکه حضرت مهدی^(عج) در مصیبت جدّ بزرگوارشان (در زیارت ناحیه مقدسه) این گونه می­فرمایند:

«سلام بر تو (ای سالار شهیدان)، سلام کسی که در غم عزایت مصیبت زده و اندوهگین و سرگشته و درمانده است؛ جانش فدای جان تو و اهل بیتم سپر بلای اهل بیت تو باد! پس اگر روزگاران مرا به تأخیر انداخت و تقدیر الهی مرا از یاری تو بازداشت و نبودم تا با آنکه با تو جنگیدند، بجنگم و با آنانکه با تو به دشمنی برخاستند، به دشمنی برخیزم (در عوض) هر بامدادان و هر شامگاهان به یادت سرشک غم از دیده می­بارم و به جای اشک، خون می­گریم تا آن زمان که در اثر سوز جان­فرسای مصیبتت جان سپارم…»[۳۷]

 

سوگواری حسینی در قرون میانی اسلام

سنت عزادرای در بین شیعیان، در سالروز شهادت امام حسین^(ع) و یارانش، پس از آغاز دوران غیبت نیز کم و بیش پایدار بود. عزادارى حسینی، نخست در ایام محرم و ایام مخصوص زیارتى امام حسین^(ع) برگزار مى‏شد، اما آهسته آهسته این سوگواری به مناسبت­های دیگری نیز متداول شد و در ایامی همچون پانزدهم شعبان، روزعرفه، شب عید فطر و اول ماه رجب و…، نیز ذکر مصائب اهل بیت^(ع) و شهدای کربلا مرسوم گردید.^[۳۸] اما این مراسم به علت عدم پشتوانه محکم و فشار دستگاه حاکمه در نقاط مختلف غیر منظم و به صورت پراکنده برگزار می‌شد. فشار خلفای اموی و پس از آنها، عباسی بر شیعیان روز به ‌روز بیشتر می‌شد، تا این که در زمان خلافت «متوکل عباسی» (سال ۲۳۲ق) این عداوت به نهایت خود رسید، چنانکه آن ملعون دستور داد تا لشکریان ترک وی حرم حسین بن علی^(ع) و شهدای کربلا را ویران کنند و بر روی تمامی مزارات شریفه کربلا، آب جاری نمایند.

اما سوگواری حسینی از اواسط قرن چهارم وضعیت دیگرى یافت. این دوران، همزمان با تشکیل دولت­هاى شیعی مسلک در جهان اسلام بود. حکومت­های «آل‏بویه» (حکومت ۳۲۰-۴۴۷ق) در «عراق» و «ایران» و «حمدانیان» (حکومت ۳۹۳-۲۹۲ ق) در «سوریه» و «فاطمیان» (۵۶۷-۳۵۸ق) در «مصر» با گرایش­های شیعی به اقتدار رسیدند؛ ظهور و قدرت گرفتن این دولت­ها باعث گسترش و قدرت یافتن مذهب شیعه در قرن چهارم و پنجم هجری گردید؛ بالطبع مراسم عزادارى حسینی نیز که به یکی از شاخصه­های شیعه­گری تبدیل شده بود، توسعه یافته و در بسیارى از شهرها و مناطق تحت تسلط این دولت­ها، روز عاشورا تعطیل عمومى گردیده و آن روز به موسم عزا و اعلام انزجار از دشمنان اهل بیت^(ع) تبدیل گردید.

برای مثال حکومت شیعی آل بویه پس از استقرار و مسلط شدن بر بغداد و خلیفه عباسی (المستکفی بالله)، عزاداری محرم را در جامعه اسلامی نهادینه ساختند و با مساعدت برخی از علمای بزرگ مثل «شیخ مفید»، «سید رضی» و «سید مرتضی»، هر ساله محرم عزاداری‌های مفصلی برگزار می­نمود. «احمد بن ‏بویه» ملقب «معزالدوله دیلمى» در محرم سال ۳۵۲ هجری در بغداد، دستور داد تا مردم در­ دهه اوّل محرم در سوگ شهادت حسین بن برعلی^(ع) و یارانش، سیاه بپوشند و بازار را سیاهپوش کنند و همچنین روز عاشورا تعطیل عمومى اعلام کرد تا مردم به توانند فارق از کسب و کار در مراسم عزادارى شرکت کنند؛ وی به سپاهیان خود دستور داد تا همه با دسته­های منظم و حتی با برخی آلات جنگی مثل علم و پرچم، با حالت عزا و ماتم در خیابان­های شهر (مخصوصاً کربلا) حرکت کردند^[۳۹] این مراسم در محله «کرخ بغداد» که مرکز شیعیان بود، با شکوه بیشتری برگزار می‌شد. در آن دوران شهرهای مانند «قم»، «کاشان»، «سبزوار»، «ری»، «اوه»، «ساوه»و … که مرکز شیعیان بود، نیز در دهه محرم و مخصوصاً روز عاشورا تعطیل رسمی بود و مردم آنها در اماکن مذهبی به عزاداری می‌پرداختند.

بدینسان به تدریج سوگواری عمومى برای امام حسین^(ع) در میان شیعیان به صورت یک رسم مذهبی در آمد؛ سنت پذیرایی و آب و شربت دادن به عزاداران نیز از همان زمان­ها پایه‌گذاری شد. عزاداران کوچه و محله­‌ها را سیاه‌پوش می‌کردند و نوحه‌خوانی می‌نمودند؛ و با خواندن اشعاری به ذکر مصائب اهل بیت^(ع) می­پرداختند.^[۴۰] در این دوره، اشعار حزن انگیزی در وصف رشادت و همچنین مظلومی شهدای کربلا، در قالب قصیده سروده مى‏شد؛ در بسیاری از این اشعار ستم­هاى بنى‏امیه و حتی بنى‏عباس ذکر و مقام و منزلت اهل بیت^(ع) با بهترین عبارات ‏بیان مى‏گردید. به تدریج گزارشات واقعه کربلا به شکل کتب مقتل تألیف گردید و مراثی عزادارى­ها مدون و تکامل یافت. هدف اصلی این مراسم و کتب و اشعار عاشورایی، توجه بیشتر مردم به امر ولایت اهل بیت^(ع) بود.

اما با تضعیف حکومت آل‏بویه و ضعف قدرت آنان، نزاع میان شیعیان و اهل تسنن فزونی گرفت، لذا سلاطین آل‏بویه کوشیدند به هر نحو ممکن، برگزارى مراسم عاشورا و عید غدیر را، که خود مشوق آن بودند، محدود (و حتی ملغی) کنند، لیکن پافشارى شیعیان براى برگزارى مراسم عاشورا ادامه یافت بگونه­ای که این مراسم با شدت و ضعف در تمام کشورهاى اسلامى از جمله مصر، عراق و ایران^[۴۱] تا اوایل سلطنت «سلجوقیان» (۶۲۲)^[۴۲] به مدت بیش از ۱۵۰ سال همچنان معمول بود.

با سقوط دولت آل بویه، عزاداری سید الشهدا^(ع) با مخالفت «حنابله بغداد» (پیروان محمد ابن حنبل) و حکومت ترکان سلجوقی (۶۲۲-۴۴۷) به صورت رسمی و علنی تعطیل و به شکل مخفی برگزار می‌شد. اما در سال ۴۰۲ قمرى «فخرالملک»، وزیر «سلطان بهاءالدوله»، برگزارى مراسم عاشورا را آزاد اعلام کرد و براى جلوگیرى از وقوع فتنه­های احتمالی تدابیرى اندیشید،^[۴۳] ولى بار دیگر خودش در سال ۴۰۶ قمرى برگزارى مراسم عاشورا را منع کرد، اما اصرار شیعیان به برگزارى آن، باعث نزاع آنها با ساکنان محله‏ «باب‏الشعیر» شد و تعداد زیادى در این نزاع کشته شدند.^[۴۴]

البته برخی سلاطین سلجوقى از دوستداران ائمه اطهار^(ع) بودند، چنانکه «ملکشاه» به همراه «خواجه نظام» در سال ۴۷۹ قمری به زیارت حرم امامان شیعه در شهر کاظمین، نجف و کربلا رفت؛ در این سفر «محمد بن عبدالله بلخى» پس از سخنرانى و وعظ براى عالمان، مسئولان و طلاب اهل سنت «نظامیه بغداد»، روضه ‏خواند و از مظلومیت‏هاى اهل‏ بیت پیامبر^(ص) یاد ‏کرد.^[۴۵] بدینسان زمینه برگزاری این گونه مجالس پدید آمد و تا اوایل سلطنت «طغرل سلجوقى» در بغداد و شهرهاى دیگر ایران معمول شد.^[۴۶]

با گذشت زمان و هم‌‌زیستی مسالمت‌آمیز شیعیان با اهل سنت، این مراسم بار دیگر اما به تدریج برقرار شد و حتی میان اهل سنت نیز راه یافت، چنانکه در میان اهل سنت عالمان و شاعران معتبری، در رثاء شهدای کربلا و حسین بن علی^(ع) مرثیه گفته‌اند؛ از بزرگانی مانند «محمد بن ادریس شافعی» (امام فقه شافعی)،^[۴۷] «معمر بن مثنی»،^[۴۸] «عماره الحیوانی»^[۴۹] و…، در این خصوص هم اکنون اشعاری باقی است.

از قرن پنجم به بعد، در بین شیعیان کسانی پیدا شدند که در کوچه و بازار و مسجد و مدرسه، در بیان فضائل و مناقب خاندان پیامبر^(ص) اشعاری می­خواندند و مظلومیت آنان به ویژه امام حسین^(ع) را بازگو می‌کردند؛ آنان را «مناقب‌خوان» و بعدها «مداح» نامیدند. فعالیت این گروه علاوه بر اشاعه حُبّ اهل بیت^(ع) در جوامع اسلامی و ترویج تشیع در سرزمین­های مختلف اسلامی، سبب ایجاد انسجام فرهنگی در بین جوامع شیعی گردید، بگونه­ای که اهل سنت نیز ناچار شد در مقابله با آنان، گروهی را به نام «فضائل­خوان» تدارک بیند که در کوی و برزن به گردند و با خواندن اشعاری به ذکر فضائل اصحاب پیامبر^(ص) (عمدتاً سه خلیفه نخستین) بپردازند.^[۵۰]

از قرن ششم به بعد کتاب‌های متعددی در موضوع مقتل و شهادت امام حسین^(ع) به رشته تحریر درآمد که انگیزه نگارش آنها تنها بیان وقایع تاریخی نبود، بلکه بیشتر تقویت فرهنگ عاشورایی و روش­های عزاداری و سوگواری امام حسین^(ع) در مدنظر بود. این کتب که به مقتل معروف شدند، علاوه بر تشریح دقیق حادثه کربلا و ثبت تاریخی آن، به مرور مبنایی برای یکسان سازی ذکر مصائب اهل بیت^(ع) و منبعی برای سندیت یافتن کلام وعاظ و مرثیه سرایان عاشورایی شد. از مهمترین این کتب می­توان از کتاب­های «مقتل الحسین خوارزمی»، «درُّر السّحط من خبر السبط قضاعی» و…، نام برد.

در ابتداى قرن هفتم، چون «محمّد خوارزمشاه» (حکومت از ۵۹۶ تا ۶۱۸ ق) قصد نمود که «علاء الملک ترمذى»^[۵۱] را که از سادات حسینى خراسان بود، به عنوان خلیفه در برابر خلیفه «الناصر لدین الله عباسی» (۵۷۵-۶۲۲ق) مطرح کند، تا حدود زیادى نفوذ معنوى خلفاى عباسى که حامى مذهب سنّت بودند، رو به کاهش گذاشت و باعث شد تا شیعیان برای ابراز اعتقادات خود آزادی بیشتری بیابند. البته حمله «چنگیزخوان مغول» به ایران (۶۱۸) و نابودی حکومت خوارزمشاهیان، که به تشویق خلیفه الناصر عباسی صورت گرفت، از تحقق این امر (تعویض خلیفه) و گسترش شیعه­گری در ایران جلوگیری نمود، ولی در نیمه دوم قرن هفتم، در سال ۶۵۶ قمری با سقوط بغداد به دست «هلاکوخان مغول» و برچیده شدن بساط «خلافت» و حاکمیت یافتن ایلخانان در ایران و عراق، مذهب اهل سنّت با بحران جدى عدم مرکزیت سیاسی و ضعف در مرجعیت دینی روبه‏رو شد. از این رو فرصت مناسبى براى توسعه تشیع و برگزارى شعائر و مراسم مذهبى آن فراهم گردید. حتی برخی سلاطین مغول بارگاه امام حسین^(ع) را مرمت و گسترش دادند و در جهت رفاه زائران کربلا تسهیلاتی فراهم نمودند. این امر با تمایل یافتن «غازان خان» به شیعیان و سرانجام، با رسمى شدن مذهب تشیع در مدت کوتاهى در زمان «سلطان محمد غیاث الدین خدا بنده» (اولجایتو مغول ۷۰۳- ۷۱۶ق)،  مراسم سوگوارى حسینی عمومیت یافت. این روند با تمهیدات «علامه حلی» تقویت شد بگونه­ای که در آن ایام، مراسم سوگواری در ایام محرم، در ایران و عراق، با نظم و رونقی مناسب برگزار می­گردد.^[۵۲]

در عصر «تیموری» (گورکانیان ایران۷۷۱-۹۱۱ ق)، «سلطان حسین بایقرا» که در «هرات» و «خراسان» حکومت می‌کرد از «کمال الدین حسین بن علی بیهقی سبزواری» معروف به «کاشفی» خواست تا داستان واقعه کربلا را به زبان فارسی بنویسد. وی نیز کتابی به نام «روضه الشهدا من مقاتل اهل البیت^(ع)» نوشت که نخستین مقتل فارسی در خصوص فاجعه کربلا و مصائب اهل بیت^(ع) محسوب می­شد. این مقتل به زودی و بطور گسترده در میان شیعیان و مسلمانان ایرانی و فارسی زبان افغان و تاجیک مقبولیت یافت؛ به مرور زمان، کتاب روضه الشهدا آن قدر رواج گرفت که بسیاری از مرثیه سرایانی، در ذکر مصائب اهل بیت^(ع) از متن این کتاب استفاده می­کردند و حتی اغلب متن آن را از روی کتاب می‌خواندند، لذا آنان به «روضه خوان» و مجالس ایشان، به «مجلس روضه خوانی» ملقب شد.^[۵۳] بدین صورت روضه­خوانی متداول گردید و ذکر مصائب اهل بیت^(ع) و واقعه کربلا با نظم، یکسانی و دقت بیشتری در بین مردم فارسی زبان رواج یافت، این امر در گسترش مراسم سوگواری حسینی آن چنان تأثیر گذار بود که در نیمه دوم قرن نهم هجری، مردم سرزمین «هرات» (پایتخت تیموریان)، با فرا رسیدن ماه محرم به برگزارى مجالس سوگوارى براى امام حسین^(ع) اهتمام جدی یافتند و حتى شاهزادگان و اُمرا نیز به برگزارى مجالس عزای حسینی همت مى‏گماشتند.^[۵۴]

در قرن دهم با روی کار آمدن دولت مقتدر «صفویه» (۱۱۳۵-۹۰۷ ق)، تشیع به مذهب رسمی ایران تبدیل شد. شاهان و درباریان صفوی همگی خود را از خاندان «سادات موسوی» (فرزندان امام موسی کاظم^(ع)) و از ارادتمندان اهل بیت^(ع) می­خواندند. ایشان در اعتلای فرهنگ شیعی از هیچ کاری فروگزار نبودند. علماء شیعه در دربار آنان جایگاه والایی داشتند؛ حوزه درس ایشان بسیار رونق داشت و طُلاب شیعی مذهب زیادی در محضر آنان به فراگیری فقه و فرهنگ تشیع مشغول بودند. در دوران صفویه، مراسم سوگواری حسینی به اوج شکوه خود رسید و شا­هان صفوی خود فعالانه در این مراسم شرکت می‌نمودند. برای نخستین بار پایگاه‌های عزاداری‌ به «حسینیه»‌ تبدیل شد. پیش از آن زمان مراکز مذهبی به نام حسینیه وجود نداشت. علاوه بر این، مکان­های عمومی بنام «تکیه» که قبلاً محل برگزاری نمایش­های آیینی و حماسی نظیر مراسم «سوگ سیاوش» و حماسه «رستم و سهراب» و … بود، به مکان نمایش­های مذهبی و آیینی که همان تعزیه خوانی است، تبدیل شد و برای برگزاری اینگونه مراسم تدارک و تجهیز گردید. مردم دهه محرم را عزادار بودند و وعاظان در حسینیه­ها و هنرمندان در تکایا به تبیین این حرکت حماسی- دینی و ارشاد مردم می­پرداختند.^[۵۵]

در این دوره در سراسر ایران، مراسم سوگواری حسینی با شکوه بسیاری برگزار می‌شد، حتی در بین اهالی محله‌ها وشهرها برای برگزاری با شکوه عزاداری حسینی رقابت‌ وجود داشت و هر محله‌ای می‌کوشید با شیوه باشکوه‌تری این مراسم را برگزار کند تا برتری خود را در ارادت به اهل بیت^(ع) اثبات نماید. در این دوره «تعزیه خوانی» پدید آمد و هنرمندان زبردستی در این عرصه ظهور کردند؛ مردم و درباریان با شور و اشتیاق خاصی به این مراسم اهمیت می­دادند.

دربار صفوی ضمن تاسیس کاروانسراهایی برای زوار کربلا و عتبات، چهار شهر مهم شیعی عراق یعنی «نجف»، «کربلا»، «کاظمین» و «سامرا» را مــورد حمایت خود قرار دادند و ضمن مرمت مقبره­های امامان^(ع)، مقابر امام زادگانی مانند «سید محمد» و «قاسم بن موسی الکاظم» و حتی «دو طفلان مسلم» را نیز مرمت و آباد نمودند.

در همین هنگام در سرزمین «هند»، دولت «گورکانیان» که از دولت صفویه متأثر بود، با وجود اینکه رسماً  سنی مذهب بودند، روز عاشورا را تعطیل و مراسم عزاداری امام حسین^(ع) را برپا می­داشتند.^[۵۶]

صفویه به دلایل متعدد سیاسی- مذهبی، در گسترش و تثبیت این مراسم تلاش می­کردند، گزارشات متعدّدی از اجتماعات مزبور در دوره صفویه که اکثراً توسط فرستادگان سیاسی اروپا، مبلّغان، بازرگانان و سیاحان به ثبت رسیده است.^[۵۷] این رونق در ایران پس از حکومت صفویه نیز کم  و بیش ادامه داشت. در دوران «زندیه» و «افشاریه» نیز سلاطین و درباریان، همراه با مردم فعالانه در این مراسم شرکت می­کردند و هزینه­های زیادی در این خصوص متقبل می­شدند، اما با این فرق که در دوران صفوی این مراسم تاحدی وجهه حکومتی گرفته بود و مقررات دولتی در چگونگی و کیفیت آن دخالت مستقیم داشت اما با برافتادن حکومت صفویه و فاصله گرفتن سازمان روحانیت از دولت، این مراسم رفته رفته مردمی­تر شد و به ماهیت پیشین خود نزدیکتر گردید.

چگونگی سوگواری حسینی در دوران معاصر

دوران حکومت سلسله «قاجار» در ایران را باید عصر رونق و رواج سوگواری حسینی دانست. در این دوران، علاوه بر رشد و توسعه عزادارى و شرکت همه قشرها و گروه­های مردم و درباریان در مراسم عزادارى، شیوه­هاى نوینى نیز در عزادارى پدید آمد که در دوران قبل، حتی در عصر صفویه وجود نداشت.

در این دوران عزاداری و برپایی مراسم سوگواری حسینی، مخصوصاً برگزاری مجالس تعزیه و روضه خوانی با استقبال گرم مردمی مواجه بود؛ اگر در دوران آل بویه تا صفویه مراسم عزاداری امام حسین به روز عاشورا یا احیاناً به دهه اول محرم، منحصر می­شد در زمان «قاجار»، مخصوصاً در دوره حکومت پنجاه ساله «ناصرالدین شاه»، به مدت دو ماه یعنی از اول محرم تا پایان ماه «صفر»، مجالس عزاداری برقرار بود. «محمد حسن خان اعتماد السلطنه» گزارش می­کند که دهه اول محرم تعطیل بوده و شاه در مراسم تعزیه «تکیه دولت» شرکت می­کرد و از سوی دولت بیش از۵۰۰۰۰ تومان در این مراسم صرف می­شد.^[۵۸]

گزارش­های اداره «نظمیه» (شهربانی سابق) از وقایع محلات تهران در سال ۱۳۰۳ تا ۱۳۰۵ قمری اشاره دارد که مجالس عزا برای سرور و سالار شهیدان با شکوه تمام برپا می­شد.^[۵۹] البته عمده عزاداری­ها در قالب روضه خوانی بوده است و مردم و وعاظ عادت داشتند که در انتهای هر وعظ و سخنرانی مذهبی به اصطلاح، گریزی نیز به واقعه کربلا زده و به سبک روضه خوانی، ذکر مصیبتی از اهل بیت^(ع) داشته باشند و این امر در همه فصل­های سال بوده است، اما در ایام محرم و صفر از کیفیت و کمیت بسیار بالاتری برخوردار بود، چنانکه گاهی این روضه خوانی­ها ساعت­ها طول می­کشیده و برخی از خیرین و متمولین از مردم پذیرایی نموده و حتی گاه به ایشان برای شرکت در این مراسم پول هم می­دادند.^[۶۰] علی الواقع، بسیاری از سنت‌های عزاداری امروزی در دوره قاجار شکل گرفت یا تقویت شده است، هنر تعزیه و تعزیه خوانی که از دوره صفویه پا گرفت و در دوره زندیه شکل گرفته بود، در این دوران قوام یافت. «منقبت‌خوانی»، حمل علم و کتل نیز در این دوره یک رسم عمومی شد.

اما در دوران «پهلوی» و با نفوذ استعمار انگلیس در ایران، دولت روی خوشی به عزاداران حسینی نشان نداد، چون این مراسم ماهیتاً با ظلم پذیری و سازشکاری با اجانب در تعارض جدی بود. البته «رضا خان» در دورانی که وزیر جنگ بود، برای عوام فریبی، با تظاهر به دینداری در ایام عاشورا در «قزاقخانه» تکیه برپا می‌کرد و خود در ورودی تکیه می‌ایستاد و به دستجات سینه‌زن «طاق‌شال» اهداء می‌کرد و گاه با پای برهنه در جلو دسته حرکت می‌نمود و کاه بر سر می‌ریخت و حتی در شب یازدهم محرم، شام ‌غریبان می‌گرفت و شمع به دست، به مساجد و تکایا می‌رفت،^[۶۱] اما پس از تصاحب مقام سلطنت به سرعت چهره عوض کرد و تلاش کرد تا از شکوه و جلال روضه‌خوانی بکاهد؛ حکومت برای برقراری مجالس عزاداری و تعزیه خوانی، موانع و مشکلات متعددی بوجود آورد و برپایی آنها را موکول به کسب اجازه قبلی نمود، در مرحله بعد حرکت دسته‌های عزادار در روز عاشورا را ممنوع کرد و سپس حتی برگزاری اینگونه مراسم را در خانه‌ها نیز ممنوع ساخت؛ وی دستور داد تا صاحب‌خانه‌هایی را که در منازل خود برای امام حسین^(ع) عزاداری می‌کنند زندانی شوند و در مرحله بعد حتی در روزهای عزاداری، کارناوال‌های شادی به راه ‌انداخت.^[۶۲]

لیکن، مراسم عزاداری حسینی و تعزیه خوانی با فرهنگ مردم ایران بگونه­ای عجین شده بود که اینگونه ممانعت­ها نمی­توانست مردم را از آن باز دارد. مراسم عزاداری همچنان ادامه داشت و با وجود ممانعت­های رضاشاه و پس از او «ساواک» «محمد رضا پهلوی»، این مراسم با شکوه و رونق تمام در اکثر مناطق ایران برپا می­شد. هر چند برخی از مردم در این راه دستگیر و زندانی می­شدند و حتی برخی در این راه به شهادت رسیدند، اما شور و میل مردم در این خصوص کم نشد و بالاخره همین عزاداری حق طلبانه و آرمان خواهانه، روح حماسه را در ملت ایران بیدار ساخت و منجر به انقلاب اسلامی گردید.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی با توجه به یکی شدن نهاد روحانیت با نهاد حکومت، این مراسم از رونق و گستردگی فراگیری برخوردار شد؛ هم­اینک تمام اقشار جامعه به ویژه جوانان در برپایی این مراسم فعال می­باشند. رهبر کبیر انقلاب «امام خمینی^(ره)» در بزرگداشت و ضرورت این مراسم آنچنان تأکید داشتند که گفتند:

«ما به محرم و صفر زنده هستیم».

همچنین ایشان در کلامی دیگر می­گویند:

«همین گریه‌ها ما را نگه داشته، گول این شیاطینی که می‌خواهند این حربه (سلاح) را از دست شما بگیرند، گول آنها را نخورند. جوان‌های ما، همین‌هاست که ما را حفظ کرده، همین‌ها هست که مملکت ما را حفظ کرده. تکلیف آقایان است روضه بخوانند. تکلیف مردم است دسته‌های شکوهمند بیرون بیاورند، دسته‌های سینه‌زن شکوهمند. … دسته‌ها بیرون بیایند، سینه بزنند، …».^[۶۳]

در همین راستا رهبر معظم انقلاب، «آیت الله خامنه­ای» ضمن تأکید بر اهمیت و ارزش مراسم سوگواری حسینی، آن را روح انقلاب اسلامی و الهام بخش آن می­خوانند و در این باره می­گویند:

«در مورد مساله محرم و عاشورا، باید بگویم که روح نهضت ما و جهت گیری کلی و پشتوانه پیروزی آن، همین توجه به حضرت ابی عبدالله^(ع) و مسایل مربوط به عاشورا بوده است.»^[۶۴]

هم اینک عزاداری حسینی بیش از هر زمان دیگر در ایران رونق دارد و مجالس بزرگ و گسترده­ای برای آن تشکیل می­شود. همه اقشار جامعه اعم از پیر و جوانان، زن و مرد و حتی کودکان در تدارک و اجراء آن با شور و جدیت خاصی شرکت می­کنند، دولت و سازمان­ها در این امر فعال هستند و روحانیون و سازمان­های فرهنگی جهت ارتقاء و اثر بخشی بیشتر این مراسم تلاش می­نمایند و سعی می­کنند تا ماهیت این مراسم را از خرافات و انحرافاتی که در دوران گذشته به دست دوستان نادان و یا دشمنان آگاه به وجود آمده، بزدایند.

امروزه این مراسم در ایران به یک مناسک سیاسی- اعتقادی تبدیل شده است، به گونه­ای که آرمان­های آن، انگیزه­های لازم در جهت حرکت سازنده و مقاومت در مقابل مشکلات را برای مردم این سرزمین به ارمغان آورده است.

 

 

1. جریر طبری، الامم و الملوک ، ج ۵، ص ۴۵۵٫
2. همان، ص ۴۵۶٫
3. ر.ک ابی طاهر، بلاغات النسا، به نقل از جعفر شهیدی در کتاب قیام حسین^(ع) ص ۱۸۲
4. سید نور الدین جزایری، خصایص زینبیه، ص‏۲۹۶
5. ر.ک گرمرودی تبریزی، اشک­های خونین در سوگ امام حسین^(ع) (ذریعه النجات) ص ۵۰۰
6. اى مردم مدینه! دیگر اینجا جاى اقامت شما نیست، که حسین کشته شد و اشک من در سوگ او روان است؛ پیکر مطهرش در کربلا به خاک و خون آغشته است، و سر منورش را بر روى نیزه از شهرى به شهر دیگر مى‏برند.
7. شیخ عباس قمى، نفس المهموم،ص ۴۶۷٫
8. الحمد لله رب العالمین، مالک یوم الدین، بارى‏ء الخلائق اجمعین، الذى بعد فارتفع فى السموات العلى و قرب فشهد النجوى، نحمده على عظائم الامور و فجائع الدهور و الم الفجائع و مضاضه اللواذع و جلیل الرزء و عظیم المصائب الفاظعه الکاظه الفادحه الجائحه.

ایها القوم! ان الله وله الحمد ابتلانا بمصائب جلیله و ثلمه فى الاسلام عظیمه، قتل ابو عبدالله الحسین علیه‏السلام و عترته و سبى نساؤه و صبیته و داروا برأسه فى البلدان من فوق عالى السنان و هذه الرزیه التى لا مثلها رزیه.

ایها الناس! فاى رجالات منکم تسرون بعد قتله ؟! ام اى فواد لا یحزن من اجله ؟ ام ایه عین منکم تحبس دمعها و تضن عن انهمالها ؟! فلقد بکت السبع الشداد لقتله و بکت البحار بامواجها و السموات بارکانها و الارض بارجائها و الاشجار باغصانها و الحیتان و لجج البحار و الملائکه المقربون و اهل السموات اجمعون.

یا ایها الناس! اى قلب لا ینصدع لقتله؟! ام اى فؤاد لا یحن الیه ؟! ام اى سمع یسمع هذه الثلمه التى ثلمت فى الاسلام و لا یصم. ایها الناس! اصبحنا مطرودین مشردین مذودین و شاسعین عن الامصار کانا اولاد ترک و کابل من غیر جرم اجترمناه و لا مکروه ارتکبناه و لا ثلمه فى الاسلام ثلمناها، ما سمعنا بهذا فى آبائنا الاولین (ان هذا الا اختلاق) (سوره ص: ۷) و الله لو ان النبى صلى الله علیه و آله تقدم الیهم فى قتالنا کما تقدم الیهم فى الوصایه بنا لما ازدادوا على ما فعلوا بنا، فانا الله و انا الیه راجعون من مصیبه ما اعظمها و اوجعها و افجعها و اکظها و افظعها و امرها و افدحها فعند الله نحتسب فیما اصابنا و ما بلغ بنا فانه عزیز ذو انتقام (اللهوف ۱۷۷، بحار الانوار ج ۴۵، ۱۴۷-۱۴۹)

[۹] – محمد باقر مجلسی، بحار الانوار ج ۴۵، ۱۹۸-۱۹۷

9. محمد باقر بهبهانى، الدمعه الساکبه حیاه الامام الحسین، ج ۵ ص ۱۶۲٫
10. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۴۵ ص۱۹۸٫
11. محمد باقر بهبهانى، الدمعه الساکبه حیاه الامام الحسین، ج۳ ص ۴۵۸
12. محمد باقر مجلسی، بحار الانوار ج ۴۵ ص۱۱۸
13. محمد باقر بهبهانى، الدمعه الساکبه حیاه الامام الحسین، ج ۳ ص۴۳۰
14. حسین عمادزاده‏ اصفهانى، حضرت زینب کبری^(س)، ص‏۱۵۰
15. محمد مهدی شمس الدین، ثوره الحسین فى الوجدان الشعبى، ص ‏۲۶۵
16. البته مورخین (عمودتاً اهل سنت) عوامل دیگری را نیز زمینه ساز این شورش دانسته­اند که به طور خلاصه عبارت­اند از :

ـ بیعت بسیاری از مردم با عبدالله بن زبیر که در آن زمان در مکه بود و ادعای خلافت داشت.

ـ زمانی که عثمان بن محمد والی مدینه گردید، یکی از مأموران یزید بن معاویه به مدینه آمد تا اشیای گرانبهای بیت المال را برای یزید ببرد. گروهی از مردم که اموال را حق خود می‌دانستند، جلوگیری کردند و این، منجر به شورش مردم و اخراج امویان از شهر گردید.

ـ گروهی از بزرگان مدینه به شام رفتند و با یزید دیدار کردند و پس از بازگشت، از یزید بدگویی کردند و اعمال ناپسند او را برای مردم توصیف کردند:« دین ندارد، مشروب می‌خورد، بساط ساز و آواز به راه انداخته و با سگان بازی می کند.» مردم مدینه هم گفتند دیگر حاضر به اطاعت از او و پذیرش امارتش نیستند و شورش کردند. ر.ک رسول جعفریان، تاریخ خلفا، ص ۵۰ الی ۵۷۰

17. ر.ک رسول جعفریان، تاریخ خلفا، از رحلت پیامبر تا زوال امویان (۱۱-۱۳۲ق)،‌ ص ۵۰ الی ۵۷۰
18. محمد بن حسن شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص ۷۸۷٫
19. محمدابراهیم آیتی، بررسی تاریخ عاشورا، ص ۲۳۱-۲۳۰٫
20. آیتی، در خصوصی شخصیت وی می‌نویسد: او یکی از بزرگترین دانشمندان و مفسران اسلامی است. وی از بزرگان تابعین و از شاگردان عبدالله بن عباس می‌باشد. و تفسیری در پنج مجلّد بر قرآن مجید نوشته و از راویان حدیث محسوب می‌شود». (محمدابراهیم آیتی، بررسی تاریخ عاشورا، ص ۲۳۲-۲۳۱٫)
21. برخی نقل کرده‌اند که جابر در این زمان تقریباً نابینا بوده است.
22. محمد بن علی طبری، بشاره المصطفی، ص ۱۲۶٫ «السلام علیکم ایتها الارواح التی حلت بفناء الحسین… اشهد انکم اقمتم الصلاه و آتیتم الزکاه و امرتم بالمعروف و نهیتم عن المنکر…»
23. ابن طاووس، اللهوف ص ۸۷ و مجلسی بحار الانوار ج ۴۵ ص ۱۴۹
24. سلیمان از راویان احادیث معصومین و همچنین از محبین و یاران حضرت پیامبر^(ص)، امام علی^(ع)، امام حسن و امام حسین^{(علیهماالسلام)} بود. وی بعد از رحلت پیامبر جزو نخستین افرادی بود که از مکه به مدینه هجرت کرد و تا آخر عمر در این محل اقامت گزید او از جملۀ افرادی بود که به امام حسین^(ع) نامه نوشت و حضرت را به کوفه دعوت کرد. و در مدت حضور مسلم بن عقیل در کوفه، جزو نزدیکان آن حضرت به حساب می‌آمد.
25. ابن اثیر، عزالدین، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، ج ۱، ص ۱۱۲٫
26. خطیب بغدادی،تاریخ بغداد، ج ۱،ص ۲۱۵٫
27. حدود هزار نفر بازگشتند، ر.ک: ابن جابر بن داود، انساب الاشراف، ج ۵، ص ۲۰۹، ابن اعثم کوفی، در الفتوح، ج ۶، ص۸۱ تعداد آنها را در زمان رویارویى۳۳۰۰ نفر ذکر کرده است،
28. ابن اعثم کوفی، الفتوح، ج ۶، ص ۸۹
29. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج ۲،ص ۲۵۷٫
30. ۳ ر.ک ابوحنیفه دینوری، اخبار الطوال.
31. قال الباقر^(ع): ثم لیندب الحسین و یبکیه و یامر من فی داره بالبکاء علیه و یقیم علیه و یقیم فی داره مصیبته باظهار الجزع علیه و یتلاقون بالبکاء بعضهم بعضا فی البیوت و لیعز بعضهم بعضا بمصاب الحسین. (به نقل از کتاب فرهنگ عاشورا ، جواد محدثی).
32. دهسرخی، رمز المصیبه، ج ۱، ص۲۴، و ابن قولویه، کامل الزیارات، ص ۱۷۵، و شهرستانی، تاریخ النیّاحه، ص ۱۲۳
33. محمد مهدى حائرى، معالی السبطین، ج ۱، ص ۱۵۳٫ روشن است که منظور از نهادن طفل شیرخوار در دامن امام صادق^(ع) به شبیه در آوردن علی اصغر شیر خوار بوده است؛ تا بدین وسیله، اثر بیشتری در حُزن و اندوه گریه کنندگان گذاشته شود
34. سید صالح شهرستانی، تاریخ النیّاحه علی الامام الشهید حسین بن علی، ص ۱۳۲، و طباطبائى قمى، شهید کربلا، ص ۸۰٫
35. محمد مهدى حائرى، معالی السبطین، ج۱، ص۱۵۴/ دهسرخی، رمز المصیبه، ج۱، ص۲۵٫

[۳۷] – عباس قمی، مفاتیح الجنان، زیارت ناحیه مقدسه

36. محمد مهدی شمس الدین، ثوره الحسین فى الوجدان الشعبى، ص‏۲۶۵٫
37. عماد الدین طبرى، کامل بهایى، ج ‏۸، ص‏۵۴۹٫ به نظر برخی از مورخین این عمل سر منشأ پیدیدایش دست­های عزاداری کنونی بوده است
38. تاکید بر همسر ایرانی امام حسین^(ع) یعنی «شهربانو دختر یزدگرد سوم» نیز از قرن سوم هجری به بعد نیز در گرایش ایرانیان به عزاداری نقش داشته است.
39. باید توجه داشت که سلجوقیان ترک تبار دارای سه سلسله بوده­اند

41. ابن الجوزى، المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، ج۱۵، ص ۱۲۵٫
42. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج ۱۷، ص ۱۳۳٫
43. سید عبدالعزیز الطباطبائى، معجم اعلام‏ الشیعه، ص ۲۹۶٫
44. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج ۱۷، ص ۱۳۳٫
45. ابن اخطب خوارزمی، مقتل خوارزمی، ج ۲، ص ۱۴۳٫
46. محمد محسن تهرانی، الذریعه، ج ۲۲، ص۲۸٫
47. همان، ص ۲۶٫
48. ر.ک ابن الجوزی، کتاب النقض، ص ۳۳ و ۴۳ و ص ۷۷ تا ۸۰ ، وی تأکید دارد که رسم فضائل خوانی در بغداد هم معمول بوده است. وی در ضمن ذکر وقایع سال ۴۴۸ گوید که در این سال در محله مقابر قریش(کاظمین) و محله کرخ گفتن حی علی خیرالعمل در اذان منع شد وجمعی وارد محله کرخ شدند و شعرهایی در مدح صحابه، خواند(المنتظم: ج۸ ،ص۱۷۲)
49. دولافوز، تاریخ هند، جزء ۴ از ج ۲، ص ۶۴۴٫
50. ۵۰٫ ر.ک معین الدین محمّد اسفزارى، روضات الجنّات فى وصاف مدینه هرات، ج۱،ص ۲۶۹٫
51. ۵ محمود تقی زاده داوری، سنت عزاداری و منقبت خوانی در تاریخ شیعه امامیه، ص ۹۸٫
52. معین الدین محمّد اسفزارى، روضات الجنّات فى وصاف مدینه هرات، ج ۱، ص ۲۶۹٫
53. از مشهورترین تکایای باقی مانده از آن دوران می­توان به تکیه میرزا ابوالقاسم فندرسکی استر آبادی ( متوفی ۱۰۵۰ق) تکیه بختیاری ها و درویش عبد المجید طالقانی (متوفی ۱۱۸۵ق) در اصفهان اشاره نمود این مکان­ها را برای مراسم سوگواری حسینی مهیا نمود علاوه بر آن. نقل است که در زمان شاه سلیمان صفوی در محدوده تخت فولاد اصفهان قریب به ۴۰۰ تکیه و خانقاه وجود داشته است، ر.ک مجله خیمه شماره ۳۷٫
54. ر.ک: جان نورمن هالیستر: تشیّع در هند، ص ۱۹۹ ـ۲۰۲٫
55. پترچلکووسکی، تعزیه هنر بومی پیشرو ایران ص ۱۰و ۱۱٫
56. اعتمادالسلطنه، المآثر والآثار، ص ۱۳۳-۱۳۴٫
57. بر این نمونه در گزارش دوشنبه اول ذی قعده سال ۱۳۰۳ قمری در محله عود لاجان آمده است : « دیروز در خانه حاجی اسدالله بزاز مجلس روضه خوانی بود است، جمعی از تجار و غیره در آن شرکت کردند». «دیروز در خانه حاجی میرزا حسین تاجر مجلس روضه خونی بوده است . جمعی از تجار و غیره در آنجا حضور داشتند ، غروب متفرق گردیدند.» (گزارش­های نظمیه از محلات طهران، ج ۱ص۳).
58. برای نمونه گزارشی را با هم مرور می­کنیم. « جمعه دوم محرم سال ۱۳۰۴قمری . دیشب نواب ارفع و الاعزالدوله و امیر زاده و پسرش و … با جمعیتی از اعیان و اشراف در مجلس روضه خوانی جناب امین السلطان حضور داشتند . جمعیت کثیری از دراویش و فقرا آمده شام کاملی هم به مردم داده و هم مبلغی پول دادند». (المآثر ص۱۹۷-۱۹۸).
59. تاریخ ۲۰ ساله ایران، حسین مکّی، ج چهارم، صص ۱۶ و ۱۷٫
60. تاریخ ۲۰ ساله ایران، ج ۴، ص ۱۹٫
61. صحیفه نور، ج ۱۰ ص ۲۱۸٫
62. بیانات مقام معظم رهبری در باره محرم در تاریخ ۱۱/۵/۶۸٫